Wybrane zagadnienia biblistyki cd.

Dr Piotr Zaremba

Hebrajskie i greckie teksty wyjściowe do przekładu Starego i Nowego Przymierza

Skąd pochodzi tekst do przekładu Starego i Nowego Przymierza?

Tekst Starego Przymierza

Jeśli chodzi o tekst hebrajski, z aramejskimi fragmentami, Starego Przymierza, to czerpiemy go obecnie z pięciu następujących źródeł:[1]

1. Biblia Hebraica Stuttgartensia. (BHS). Jest to wydanie tekstu masoreckiego, to znaczy tekstu spółgłoskowego hebrajskich Pism Świętych opatrzonych samogłoskami, akcentami i masorą[2] przez masoretów, zachowanego w Kodeksie B19A, zwanym też Kodeksem Abrahama Firkowicza lub Kodeksem Leningradzkim (w skrócie także L).

Kodeks ten pochodzi z tradycji rodu skrybów masoreckich Ben Aszer z Tyberiady. Kolofon tego dzieła zawiera informację, że powstał on w Kairze w 1008 r. po Chr. i został skopiowany przez Aarona ben Mosze ben Aszera.[3] Od niego pochodzi większość tłumaczeń Starego Przymierza na języki narodowe.

Tekst masorecki B19A jest bardzo bliski starszemu o 78 lat Kodeksowi z Aleppo. Zawiera jednak więcej błędów skrybicznych, wokalizacja jest mniej dokładna, a masora bywa przeciwna samemu tekstowi.

2. Kodeks z Aleppo, Codex Aleppensis, hbr. כֶּתֶר אֲרָם צוֹבָא (keter ’aram tsowa), tj. Korona z Aleppo, to najstarszy kodeks masorecki. Według kolofonu dołączonego do kodeksu tekst spółgłoskowy skopiował Szlomo ben Buya ok. 920 r. po Chr. Potem, ok. 930 r. po Chr. Aaron ben Mosze ben Aszer, ostatni i najznaczniejszy z rodu ben Aszerów z Tyberiady, dokonał sprawdzenia tekstu, opatrzył go samogłoskami, akcentami oraz dodał masorę. Kodeks z Aleppo jest w trakcie opracowywania. Niektóre jego fascykuły zostały już wydane i uzwględnione w SNPD.

3. Zwoje znad Morza Martwego. Warianty tekstu hebrajskiego czerpie się też obecnie ze zwojów znad Morza Martwego. Są one starsze średnio o 1000 lat niż B19A. Wśród tych zwojów odkryto fragmenty wszystkich ksiąg hebrajskich Starego Przymierza oprócz Księgi Estery. W jedenastu grotach znaleziono ok. 900 rękopisów, w tym 233 biblijne. „W większości (ok. 60% manuskryptów), zgadzają się one z tekstem Masoreckim. Około 5% zwojów biblijnych zgadza się z tekstem Septuaginty, kolejne 5% potwierdza tradycję Samarytańską, a 20% poświadcza brzmienie charakterystyczne dla Zwojów znad Morza Martwego. Pozostałe 10% nie daje się przypisać do żadnego wariantu. Głównym punktem tych rozważań jest fakt, że lekcje zawarte w zwojach wykazują, że wiele różnic w tekstach biblijnych mają za sobą długą historię i nie są prostymi błędami w przepisywaniu.” [4]

4. Pięcioksiąg samarytański: Zwój Abiszy, I w. po Chr.

5. Septuaginta: Kodeks Synajski, IV w. po Chr.; Septuaginta jest przekładem hebrajskich Pism Świętych na język grecki, ale przekład ten jest świadectwem istnienia zróżnicowania w obrębie tekstu hebrajskiego.

Temat Septuaginty poruszony został w rozdziale wcześniejszym, w ramach rozważań nad sprawą Języka i kultury.

Jak widać, tekst Starego Przymierza nie pochodzi z jednego źródła. Ponieważ niektóre z tych źródeł otworzyły się w dwudziestym wieku i otwierają się do dzisiaj, należy korzystać z najnowszych przekładów Biblii, odwołujących się do najnowszego stanu badań nad tekstem. Taką zasadę przyjęto przy przekładach SNP w ramach EIB.

Przekład każdej tradycji tekstowej skutkuje przekładem homogenicznym (H). Przekład uzgodniony, tzn. w oparciu o określone kryteria oparty na każdej tradycji nazywamy eklektycznym lub zbiorczym (E).

Temat możliwości i ograniczeń związanych z przekładami homogenicznymi i eklektycznymi omówiono w zarysie we Wstępie do SNPD.

Tekst Nowego Przymierza

Tekst Nowego Przymierza również nie pochodzi z jednego źródła. Na obecnym etapie dziejów posiadamy 140 papirusów, 323 kodeksy majuskułowe, 2951 manuskryptów minuskułowych, co w sumie daje liczbę 3414 świadectw, nie licząc starożytnych przekładów i cytatów z pism NP w dziełach apologetów i Ojców kościoła.

Źródła tekstu greckiego warto rozpatrzyć na tle historii jego druku. Historia ta bowiem nie tylko zaświadcza to, że Nowe Przymierze było jedną z pierwszych ksiąg drukowanych, a też ukazuje, jak jego druk wpłynął na zawartość tekstu wyjściowego używanego przy tłumaczeniu Nowego Przymierza na języki narodowe.

Pierwszym drukowanym wydaniem tekstu greckiego Pism Nowego Przymierza było dzieło Novum Instrumentum omne, diligenter ab Erasmo Roterodamo Recognitum et Emendatum, którego przygotowaniem zajął się Dezyderiusz Erazm z Rotterdamu, holenderski humanista, zakonnik i ksiądz katolicki, uproszony o to w 1515 r. przez bazylejskiego drukarza Frobeniusza (l. Frobena). Ponieważ, jak się przypuszcza, Frobeniusz chciał uprzedzić wydanie greckiego tekstu Nowego Przymierza przygotowywane przez kardynała Ximenesa, biskupa Toledo, w ramach przygotowywanej przez niego Biblii kompluteńskiej, wydanie Erazma ukazało się już w 1516 r., lecz z uwagi na pośpiech było niedopracowane.

Marcin Luter za tekst wyjściowy swojego tłumaczenia na niemiecki użył wydania drugiego dzieła Erazma z 1519 r.

Na podstawie porównania dzieła Erazma z opublikowanym w 1520 r. Nowym Przymierzem kompluteńskim i piętnastoma manuskryptami, w tym z Kodeksem Cantabrigiensis drukarze Robert Estienne l. Stefanus (1503-1559) i jego syn Henryk (1528-1578) opublikowali cztery wydania tekstu greckiego w: 1546, 1549, 1550, 1551. W tym ostatnim wydaniu pojawił się pierwszy podział rozdziałów na wersety.

Tekst Stefanusa był podstawą wszystkich późniejszych wydań XVI w., w tym dziewięciu publikowanych przez Teodora z Bezy (1519-1605) począwszy od 1565 r. Tym tekstem posłużyli się też drukarze Elzewirowie, a dzięki poważaniu, którym się cieszyli, tekst ten został rozpowszechniony jako tekst przyjęty — bo tak został zapowiedziany w przedmowie do ich drugiego wydania tego tekstu: „teraz właśnie masz w ręce tekst przyjęty przez wszystkich”. Z uwagi na metodę był to wprawdzie tekst przyjęty z nazwy, lecz nie do przyjęcia w istocie (łac. textus receptus, sed non recipiendus).

Metoda krytyczna, uwzględniająca historię tekstu NP i wzajemne relacje między jego typami została zapoczątkowana przez francuskiego księdza Richarda Simona (1638-1712), a potem podjęta przez pastora Johanna Albrechta Bengela (1657-1752), pietystę, szwajcarskiego pastora Johanna Jakoba Wettsteina (1693-1754), oraz niemieckiego biblistę pastora Johanna Jakoba Griesbacha (1745-1812). W kierunku przez nich wytyczonym podążyli Karl Konrad Friedrich Wilhelm Lachmann (1793-1851), Lobegott Friedrich Constantin (von) Tischendorf (1815-1874), biskup anglikański Brooke Foss Westcott (1825-1901), ksiądz anglikański Fenton John Anthony Hort (1828-1892), pastor Baron Hermann von Soden (1852-1914) i pastor luterański Christoph Eberhard Nestle (1851-1913), który dał początek wydaniom znanym dziś jako wydania eklektyczne Nestlego-Alanda. Po śmierci Eberharda Nestlego jego dzieło kontynuował jego syn Erwin, a następnie Kurt Aland.

Wydanie eklektyczne Alanda charakteryzuje się tym, że korzysta z całego zbioru manuskryptów NP, wprowadzając to tekstu głównego warianty spełniające określone kryteria.

Tekst przyjęty (Textus receptus)

Tekst przyjęty to właściwie tekst przygotowany przez Dezyderiusza Erazma z Rotterdamu i wydany w 1516 r. pod tytułem: Novum Instrumentum omne, diligenter ab Erasmo Roterodamo Recognitum et Emendatum.[5] Tekst ten został przygotowany na podstawie manuskryptów: 1, 1rK, 2e, 2ap, 4ap, 7, 817.[6] Drugie wydanie tego dzieła, z 1519 r. zamiast słowa Instrumentum odwołało się do słowa Testamentum i było głównym tekstem wyjściowym przekład Marcina Lutra. W tym drugim wydaniu Erazm wykorzystał także Minuscułę 3.[7] Erazm, realizując swoje dzieło, nie posiadał pełnego tekstu Księgi Objawienia, dlatego sześć ostatnich wersetów przetłumaczył na język grecki z Vulgaty. W wielu miejscach dostosował przygotowywany przez siebie tekst aby odpowiadał on Vulgacie lub cytatom z Ojców kościoła. Jego tekst, choć klasyfikowany jako typu bizantyjskiego różni się od tekstu bizantyjskiego przygotowanego przez Hodgesa i Farstada[8] w około dwu tysiącach przypadków. Publikacja Erazma okazała się sukcesem wydawniczym. W następnych wydaniach błędy typograficzne, choć nie wszystkie, zostały usunięte, a sześć ostatnich wersetów Księgi Objawienia przetłumaczonych z pełnego manuskryptu tej Księgi. W trzecim wydaniu, z 1522 r., do greckiego tekstu Erazma włączono wersety znane jak Comma Johanneum, ponieważ „Erazm wolał uniknąć powodu do oszczerstw za cenę filologicznej dokładności” choć pozostał przekonany, że fragment ten nie jest częścią oryginalnego tekstu Pierwszego Listu Jana”.[9]

Tekst większościowy

To grecki tekst pism Nowego Przymierza oparty na manuskryptach bizantyjskich skompilowany według kryterium występowania danego wariantu w większości manuskryptów.

Tekst przyjęty jest zbliżony do tekstu większościowego, ale różni się od niego tym, że nie we wszystkich przypadkach bazuje na manuskryptach bizantyjskich.

Tekst krytyczny

To grecki tekst pism Nowego Przymierza przygotowany pierwotnie przez Brooke’a Fossa Westcotta i Fentona Johna Anthony’ego Horta, dwóch duchownych anglikańskich, głównie w oparciu o Kodeks Watykański i Kodeks Synajski.

Tekst ten w ramach kolejnych publikacji doczekał się już 28 wydania (NA28). Kryteria decydujące o przyjęciu danego wariantu do tekstu głównego zostały omówione w Biblii, to jest Piśmie Świętym Starego i Nowego Przymierza, w przekładzie dosłownym z 2019 r. na stronach wstępnych. Został tam też przedstawiony stosunek wydawców przekładu dosłownego EIB do manuskryptów NP oraz kryteria, które zadecydowały o doborze wariantów do tekstu głównego tej publikacji.

Nowe Przymierze

Nowe Przymierze wydane przez EIB jest przekładem eklektycznym łączącym i umieszczającym w tekście głównym warianty według podanych w Wstępie do tego wydania kryteriów.

Przed rokiem 1900 znano 9 mss, z których najobszerniejszy był P15; tylko P11 został zacytowany przez Konstantyna von Tischendorfa w aparacie krytycznym.[10] Stan na 2019 rok: 140.

W kontekście powiększania się materiału źródłowego przekład korzystający ze wszystkich rodzin tekstowych, jak to uczyniony przy przekładach EIB, można uznać za najpełniej zapoznający ze stanem tekstu Nowego Przymierza.

Jak czytać Pisma Święte — dla początkujących

Lektura Pism Świętych

Wiemy już, co to jest Biblia, albo — być może lepiej — co to są Biblia, Księgi, nie Księga, Pisma Święte, nie Pismo Święte. Wiemy co nieco o jej językach: hebrajskim, aramejskim i greckim, składzie lub kanonie, natchnieniu, kulturze i przekładach.

Jak czytać tę Biblię, albo te Biblia? Od czego zacząć, nie mając wcześniejszego przygotowania?

Z tego poziomu mogą rozpoczynać dwie grupy ludzi:

ci, którzy chcą coś wiedzieć.
ci, którzy chcą coś przeżyć.

Tym, którzy chcą coś wiedzieć mogą przydać się następujące sugestie:

Pisma Święte Starego i Nowego Przymierza są biblioteką ksiąg. Księgi te łączy jeden wątek, Jezus Chrystus, ale to odrębne księgi. W dostępnych dziś wydaniach Biblii księgi te ułożone są w porządku po trosze chronologicznym, a po trosze logicznym. W porządku chronologicznym księgi te ułożone są — w pewnym przybliżeniu — od najstarszej do najmłodszej. W porządku logicznym ułożone są — też w pewnym przybliżeniu — od przyczyny do skutku.
Pisma Święte Starego i Nowego Przymierza to dzieje objawienia, dzieje ingerencji Boga w sprawy człowieka. Objawienie to daje nam się poznać jako progresywne: najświeższy stan rzeczy znajduje się na końcu. Można te księgi czytać od pierwszej do ostatniej, jak podręcznik historii. Lecz bieżący stan rzeczy wyjaśnia dokument wierzchni — jak w segregatorze księgowym.

Odbija to się w sposób zasadniczy na obrazie Boga (bo On objawił się w Jezusie Chrystusie), na obrazie prawa (bo Pięćdziesiątnica zapoczątkowała erę Prawem Ducha) i na obrazie moralności (bo ono jest obecnie zbiorem oznajmień, nie nakazów).

3. Pisma Święte słuszniej jest traktować nie jako zabytek literacki, lecz jako doniesienie o zdarzeniu. Gdy do prokuratury trafia doniesienie o zdarzeniu, to choć analizuje się doniesienie, weryfikuje się zdarzenie. Wstępnie zakłada się też, że miało ono miejsce.

4. Warto na którymś etapie zapoznać się ze wstępem lub wstępami, jeśli wydanie Biblii oferuje takie.

5. Przy całym szacunku dla chęci wiedzenia warto sprawdzić co Biblia daje do zjedzenia.

Tym, którzy chcą coś przeżyć mogą przydać się następujące sugestie:

1. Czytaj w z nastawieniem na zdarzenie; uczyń lekturę Biblii elementem zdarzenia. Biblia jest jedyną Księgą, którą czyta się w obecności jej Autora. O ile na poziomie dokumentów pisanych proces poznawczy jest nam zapośredniczany kilka razy zderzenie ze Zdarzeniem jest zawsze bezpośrednie.

2. Modlitwa pojęta jako rozmowa z Bogiem, przebywanie z Bogiem, a nawet walka z Bogiem, jest równie ważna — jeśli nie ważniejsza! — niż lektura Biblii. „Kto się prawdziwie modli, walczy w modlitwie z Bogiem i zwycięża przez to, że Bóg zwycięża w nim” (D. Bonhoeffer); Przykład modlitwy: „Panie, otwórz me oczy na to, co w Twoim Słowie czytam, a to co zrozumiem, wprowadzę w życie” (Mt 7:21-27).

3. Najważniejsze: Czytaj Pismo Święte jako instrukcję obsługi nowego życia, które Bóg chce ci dać, albo które masz — czytaj z nastawieniem na własną duchową korzyść i rozwój.[16]

4. Czytaj Pismo Święte regularnie i systematycznie — „od deski do deski” Chcąc przeczytać je w rok, powinieneś czytać 4 rozdziały dziennie (na wakacjach lub na urlopie — 6 rozdziałów dziennie).

5. Czytając Pismo Święte, staraj się najpierw zrozumieć, w jaki sposób to, co czytasz, odnosiło się do pierwotnych adresatów tych słów — potem z konkretnych przypadków wyłuskuj nieprzemijalne zasady — i odnoś je do siebie. Biblia w pewnej mierze wyjaśnia się sama. Warto też, nie bezkrytycznie, korzystać z rad ludzi doświadczonych w wierze, z dobrych słowników i komentarzy.

6. Najważniejszych dla ciebie fragmentów Pisma Świętego, tzw. złotych wierszy, ucz się na pamięć.

Jak czytać Pisma Święte — dla zaawansowanych

Istota egzegezy

Egzegeza, to, od gr. cz ἐξάγω, tłumaczenie gr. rz ἐξήγησις, który ozn. wyprowadzanie, wydobywanie znaczenia ze słów użytych w ich kontekście historycznym, kulturowym i lingwistycznym, oraz z ich miejsca, funkcji i trybu w zdaniach różnego rodzaju — oznajmujących, pytajnych i wykrzyknikowych — w obrębie tego samego języka, a także na gruncie międzyjęzykowym.

Jeśli uznać biblistykę za zbiór wszystkich dyscyplin zajmujących się badaniem Pism Świętych, to można by w niej wydzielić dwa podzbiory dyscyplin: jeden podzbiór stanowiłyby te dyscypliny, które odpowiadają na pytanie: Co znaczą dane zawarte w tych Pismach? Drugi podzbiór stanowiłyby te dyscypliny, które odpowiadają na pytanie: Jak rozumieć dane zawarte w tych Pismach? Pierwszy podzbiór można by nazwać biblistyką właściwą, a drugi podzbiór teologią. W pierwszym podzbiorze dyscypliną o podstawowym znaczeniu byłaby egzegeza w drugim hermeneutyka. Przy takim podziale, skąd inąd umownym, dość wyraźnie odznacza się miejsce egzegezy wśród dyscyplin biblistyki. Dla jeszcze większego uwypuklenia tego miejsca zestawmy egzegezę z hermeneutyką.

Egzegezę zestawiamy z hermeneutyką przede wszystkim ze względu na ich podobnie podstawową rolę w obu podzbiorach biblistyki oraz, w zależności od zdefiniowania ich zakresów znaczeniowych, ewentualną synonimiczność.

Na zamieszczonym schemacie warto zwrócić uwagę na kierunek strzałek. Biblistyka właściwa lub Bibliologia (jeśli tej części nadalibyśmy taką nazwę), jest częścią biblistyki, lecz w taki sposób, że niej czerpie teologia i etyka teologiczna.

Hermeneutyka, to, od gr. cz ἑρμηνεύω l. διερμηνεύω, tłumaczenie rz ἑρμηνεία, który oznacza zarówno tłumaczenie międzyjęzykowe, jak i interpretację w obrębie tego samego języka (Łk 24:27); słowem tym zwykło się określać zasadę lub zbiór zasad rozumienia wydobytego z tekstu znaczenia.

Egzegeza a hermeneutyka

Egzegeza jest bardziej fundamentalna niż hermeneutyka — jest pierwszym krokiem w badaniach nad tekstem.

Co do miejsca egzegezy wśród dyscyplin biblistycznych, tj. np. historii tekstu biblijnego, archeologii biblijnej, językoznawstwa biblijnego, geografii historycznej, historii ludów biblijnych, itp., egzegeza stoi na tym samym poziomie, choć bardziej podstawowym wtedy, gdy dostarcza im danych, a mniej podstawowym wtedy, gdy z nich czerpie.

Co do miejsca egzegezy względem dyscyplin teologicznych, tj. np. hermeneutyki, teologii SP, NP, teologii biblijnej, systematycznej lub dyscyplin teologii praktycznej (kaznodziejstwa, duszpasterstwa, katechetyki) egzegeza jest pierwsza i podstawowa.

Egzegeza zajmuje miejsce podstawowe. Z niej czerpie, i na niej buduje, hermeneutyka, a na hermeneutyce opiera się teologia najpierw najbliższa językowi wyjściowemu (greckiemu w przypadku NP, hebrajskiemu i aramejskiemu w przypadku SP), potem zapośredniczona sztuką przekładoznawczą w przekładach na inne języki. Na dalszym etapie, na wnioskach wymienionych dyscyplin buduje swój gmach teologia S i NP jeszcze bardziej zapośredniczona przez sztukę przekładoznawczą, stosownie do liczby kolejnych tłumaczeń na kolejne języki.

Założenia metodologiczne egzegezy w ujęciu naukowym

Co do metody, w egzegezie opieramy się na czterech założeniach. Trzema cechami charakterystycznymi tych założeń są: (1) obiektywizm lub naukowość (tj. intersubiektywna sprawdzalność i komunikowalność), (2) możliwość potwierdzenia wyciągniętych wniosków w zdarzeniu lub doświadczeniu, zgodnie zresztą ze słowami Pana Jezusa przytaczanymi przez Jana (J 10:38; 14:11; por. Mt 7:21-27) i (3) otwartość na korektę wynikającą z nowych odkryć (jak to się dzieje w przypadku takich odkryć jak zwoje w jaskiniach nad Morzem Martwym).

To, że coś jest powiedziane w Pismach Świętych, nie oznacza, że jest to na tej podstawie bezdyskusyjne, bo na przykład może być ograniczone przez zakres wiedzy autorów biblijnych z jednej strony, a nasze postrzeganie tego zakresu — z drugiej.[17] To, co zostało powiedziane w Pismach Świętych należy raczej traktować jako otwarte na weryfikację.

A oto cztery założenia naszej metody egzegezy:

Nie zakładamy nic „z góry” (bez dowodu, a priori), a wszystko „z dołu”, na podstawie intersubiektywnie sprawdzalnych i komunikowalnych faktów, zdarzeń i danych badawczych (z doświadczenia, a posteriori).
Traktujemy twierdzenia i wnioski jako mające charakter propozycji warunkowanej stanem panującej na danym etapie rzeczywistości kulturowej z jej dorobkiem naukowym.
W dociekaniach opieramy się nie tylko na zbiorze dwudziestu siedmiu ksiąg Nowego Przymierza, uznanych za kanoniczne, ale także na innych dokumentach historycznych, które przyczyniają się do zrozumienia zarówno tego zbioru, jak i faktów, zdarzeń i danych badawczych w nim zaświadczonych.
Przedkładamy prawdę w wymiarze egzystencjalnym nad prawdę w wymiarze werbalnym, czyli zdarzenie (lub fakt) stawiamy przed jego opisem, a owoce przed deklaracjami.

Wymienione cztery założenia metodologiczne są pochodną siedmiu postulatów egzegetycznych charakteryzujących podejście egzegetyczne do Pism Świętych podanych w materiałach drukowanych. Odsyłam też do innych moich programów na ten temat.

Te cztery założenia są pochodną siedmiu postulatów egzegetycznych charakteryzujących podejście egzegetyczne do Pism Świętych.

Podejście egzegetyczne

określa dla swoich rozważań najbardziej podstawowy punkt wyjścia zapewniający powszechną sprawdzalność, biblijność — i poprzedzający teologiczność wypracowywanych stanowisk;
za najbardziej podstawowy punkt wyjścia swoich rozważań przyjmuje jednak nie Pisma Święte w zachowanych na obecnym etapie dziejów zabytkach tekstowych, ale — zgodnie zresztą ze świadectwem ich samych — zdarzenie, które legło u podstaw ich spisania; wśród tych zdarzeń najważniejszym jest Jezus Chrystus; On jest tym Słowem Boga, które Pisma Święte zapowiadają w Starym Przymierzu i poświadczają w Nowym, Słowem, które przyjęte przez wiarę, za sprawą działania Ducha Świętego stwarza człowieka na nowo;
wyprowadza swoje twierdzenia z badań zdarzeń zaświadczonych w zachowanych manuskryptach Pismach Świętych hebrajskich, aramejskich i greckich, oraz w ich starożytnych przekładach, ze szczególnym uwzględnieniem Septuaginty;
co do zbioru, zwanego kanonem, ksiąg Starego i Nowego Przymierza przyjmuje bibliotekę 39 ksiąg Starego i 27 ksiąg Nowego Przymierza, uznając wartość i przydatność tego zbioru, przy uwzględnieniu, że jego miarą jest to, na ile tworzące go księgi zapowiadają i na ile poświadczają Jezusa Chrystusa, i przy uznaniu, że księgi nie wchodzące do tego zbioru oraz wszelkie inne źródła historyczne też są przydatne, tym bardziej im bardziej pomagają zrozumieć przesłanie wymienionych ksiąg i pogłębić więź człowieka z Jezusem Chrystusem;
jako nawiązująca do tego największego wydarzenia, czyli Jezusa Chrystusa i zawartych w Pismach Świętych świadectw o Nim, opcja egzegetyczna nie przyznaje wartości normatywnej żadnemu systemowi teologicznemu dziejów chrześcijaństwa i choć jest nimi zainteresowana, traktuje je jako głos w dyskusji;
w etyce za podmiot uważa odrodzonego przez Ducha Świętego człowieka, dla którego normą czynu i miarą sprawiedliwości jest wiara, miłość i wolność, a celem poświadczenie w codziennym życiu prawdziwości tej tajemnicy, którą jest Chrystus w nas — nadzieja chwały;
nie traktuje swoich twierdzeń jako ostatecznych, lecz przypisuje im wartość propozycji odzwierciedlających obecny stan wiedzy, kultury i rozwoju zapowiadanego w biblijnych proroctwach Bożego planu dziejów.

Działy, rodzaje i gatunki literackie Pism Świętych

Literaturę biblijną obu Przymierzy lub Testamentów można podzielić, jak każdą inną, w tym polską, na dwa działy: prozę i poezję. W obrębie tych działów wyodrębniamy trzy rodzaje literackie: epikę (utwory pisane prozą), lirykę (równoznaczną z poezją) i dramat. W obrębie tych rodzajów mamy do czynienia z gatunkami właściwymi dla każdego rodzaju.

Łatwo zauważyć, że gatunki literackie SNP da się sprowadzić do trzech: Podanie, Poezja, Proroctwo. Wszystkie one zaczynają się na literę „P”, o co zadbano ze względów mnemotechnicznych. W obrębie każdego z tych trzech gatunków można wskazać podgatunki. Niektóre nazwy tych podgatunków określają jednostki literackie zbliżone charakterem treści do siebie, tak że nazwy tych podgatunków można uznać za bliskoznaczne — różnią się zazwyczaj precyzją.

Epika (proza)

Podanie:

Opowiadanie, narracja, historia prorocka, tj. narracja historyczna interpretowane religijnie lub etycznie (hbr. prorocy wcześniejsi, czyli: Joz, Sdz, 1-2Sm, 1-2Krl), proroctwo, przestroga i obietnica, formuła prawna i porada; podanie poetyckie (proza poetycka, tj. forma literacka łącząca w sobie cechy prozy i poezji; występuje w niej fabularny układ zdarzeń, język jednak przenosi nas w typiczną sferę wyrazu pojęć, przez co tekst zyskuje liryczny, refleksyjny nastrój): przypowieść, przykład, przysłowie, bajka.

Liryka

Poezja:

Modlitwa, hymn, wyznanie miłości (Pnp), wyznanie wiary, proroctwo (większość proroctw np. tzw. Proroków wielkich: Iz, Jr i Ez), przestroga i obietnica, przypowieść, przysłowie, zagadka.

Epika, liryka, dramat

Proroctwo:

Przestroga z warunkowanym zdarzeniem (Jo), obietnica warunkowana, obietnica nieuwarunkowana

dla Podania poszukujemy Zdarzenia (faktów, dat, osób, udokumentowanych okoliczności — w Pismach Świętych i poza nimi);
dla Poezji poszukujemy Uwznioślenia (oczekiwanej przemiany, otuchy, które jednak mogą nawiązywać do realiów historycznych lub kulturowych dostarczających egzegecie ważnego wglądu osadzenie danej jednostki literackiej w życiu)
dla Proroctwa poszukujemy Spełnienia (zaistniałych lub przewidywanych faktów; na ich podstawie możemy wnosić o rozumieniu proroctwa jako takiego, rozumieniu proroctwa w określonym okresie, rozumieniu języka prorockiego, itp., zob. „niespełnione” proroctwo Ez 26).

Jeśli dla określonej jednostki literackiej nie można wskazać zdarzenia, może to oznaczać, że mamy do czynienia z figurą stylistyczną, np. metonimią, synekdochą, hiperbolą, zobrazowanim abstrakcji. Na przykład: „poszukiwanie zdechłego psa” jest metaforą określającą nic nie znaczącą osobę.

Należy zwrócić uwagę, że zdarzenia w przypadku Poezji i Proroctwa, w zależności od ich treści, możemy, powinniśmy, a nawet musimy szukać u siebie, współcześnie. Pisma Święte nie są bowiem jedynie zapisem historii, ale także instrukcją obsługi codziennego życia — na tu i teraz.

Intersubiektywna sprawdzalność i intersubiektywna komunikowalność wydaję się w tym przypadku zawieszona, ale to zawieszenie jest pozorne. Dotyczy bowiem samej natury zjawiska, a nie jego zaistnienia. Łatwiej to zauważyć na przykładzie z innej sfery. Bogactwo jest powszechnie pożądane z różnych powodów. To jest intersubiektywne. Jednak czy w danym przypadku jest pożądane dlatego, że stwarza poczucie bezpieczeństwa, jest sprawą indywidualną i — póki co — niemożliwą do zmierzenia w taki sposób, by wynik tej miary był zawsze taki sam.

Określenie gatunku czy podgatunku danej jednostki literackiej oraz rodzaju odpowiadającego tej jednostce zdarzenia nie jest ćwiczeniem dla samego siebie. Określenie tego łączy się to ze zrozumieniem treści tej jednostki.

Weźmy na przykład tzw. Przypowieść o synu marnotrawnym (Łk 15:11-32) Gdyby to była narracja historyczna doszukiwalibyśmy się w niej faktów, dat, imion, nazw miejscowości. Kontekst jednak i sposób przedstawienia realiów nie pozostawiają wątpliwości, że mamy do czynienia z przykładem lub przypowieścią, co umieszcza tę jednostkę w podgatunku prozy poetyckiej, dla której zdarzenia szukamy w stanie uwznioślenia. Przez to nie doszukujemy się w wypowiedzi precyzyjnych szczegółów historycznych, lecz uwznioślenia w zapowiedzi, że Bóg nie pozbawia błądzącego możliwości pojednania, którego każdy błądzący, nawet ten tu i teraz, czego może doświadczyć w osobistym, niezapośredniczonym zderzeniu ze Zdarzeniem.

Proces egzegetyczny: od zdarzenia do zderzenia

Proces egzegetyczny to w istocie wskazanie kolejnych etapów w pracy nad tekstem SNP.

Kolejne etapy w egzegezie można określić jako proces prowadzący od zdarzenia do zderzenia.

Zdarzenia, wśród których najważniejszym zdarzeniem jest Jezus Chrystus, są treścią dokumentów.

Proces prowadzący od zdarzenia do zderzenia to proces prowadzący od konkretnych zajść, w tym od Jezusa Chrystusa przez bezpośredniego świadka lub świadków, ich świadectwa (pisane lub głoszone ustnie), przez egzegetę i jego dzieło do osób, którym dedykuje on swoją pracę.

W miarę upływu czasu i poszerzania się wpływu ewangelii mnożą się etapy pośredniczące między zdarzeniem a zderzeniem w sferze poznania dokumentów pisanych. W sferze zdarzenia, którym jest zamieszkanie Chrystusa w człowieku przez Ducha Świętego, człowiek zderza się z tym Zdarzeniem zawsze w sposób bezpośredni.

Można to przyrównać do konsumpcji potrawy przyrządzonej według starożytnych przepisów. Sam przepis poznajemy dzięki archeologowi, językoznawcy, kulturoznawcy, tłumaczowi, botanikowi, redaktorowi i może komuś jeszcze, ale sama konsumpcja, na tyle, na ile jeśli we współczesnej rzeczywistości, da się odtworzyć oryginalne okoliczności, jest zawsze bezpośrednia.

Celem całego procesu egzegetycznego wielokrotnie zapośredniczanego w sferze dokumentów pisanych jest umożliwienie bezpośredniego zderzenia słuchacza ze zmartwychwstałym i obecnym w świecie za sprawą Ducha Świętego Jezusem i podanie temu słuchaczowi przepisów na wolne, twórcze i misyjne życie.

Etapy od zdarzenia do zderzenia w sferze znajomości dokumentów pisanych można ustawić w porządku składającym się z siedmiu kroków:

Zderzenie ze zdarzeniem bezpośrednio przeżyte i poświadczone ustnie lub pisemnie przez bezpośredniego świadka lub świadków (odnosić się to może np. do apostołów w latach 55-68, 90-100 po Chr. i do powstałych dzięki nim mniejszych jednostek literackich, jak; źródło Q; Mt-Łk, Dz, Hbr);
świadectwo przekazane ustnie lub pisemnie jako zasłyszane od bezpośredniego świadka lub świadków wierzących (odnosić się to może na przykład do mniejszych jednostek literackich, Hbr, literatury Janowej) lub niewierzących (np. do świadectw literatury pozabiblijnej, choćby Józefa Flawiusza);
zbiory świadectw zebrane przez dalszych pośrednich wierzących (np. w II w. po Chr.) lub niewierzących świadków (np. korespondencja osobista lub urzędnicza z podobnego okresu);
zbiory świadectw spisane w formie kodeksów majuskułowych (np. II/III w. po Chr.);
zbiory świadectw sklasyfikowane w trakcie przepisywania kodeksów majuskułowych w formie pism kanonicznych i apokryficznych z przekładami tych pierwszych na języki: syryjski, koptyjski, łaciński (IV w);
przepisywane kodeksów majuskułowych w formie kodeksów minuskułowych (od VIII w.);
wydanie kodeksów w formie tekstów drukowanych hebrajskich, greckich, łacińskich i innych (od XVI w.); ich przełożone na języki narodowe w formie wydań popularnych lub krytycznych, tj. opatrzonych komentarzami (od XVI w.), i głoszenie na ich postawie dobrej nowiny.

Kontekst i kontekstualizacja

Należy uświadomić sobie, że egzegeta przedziera się nie tylko do Jezusa historii przez zawiłości zmiennych kultur wcześniejszych, ale przedziera się również do współczesnego słuchacza przez zawiłości kultury współczesnej, tak by pomóc mu otworzyć się na dobrą nowinę i na spotkanie z Jezusem zmartwychwstałym, nie tylko jako Jezusem podanej zrozumiale historii, ale także Jezusem, który, dzięki zmartwychwstaniu, jest obecny tu i teraz.

Ta sytuacja sprawia, że dla egzegety ważny jest zarówno kontekst, jak i kontekstualizacja, jako że on może być pierwszą osobą, która dostrzega podobieństwa kontekstu pierwotnego i współczesnego i może je najtrafniej określić w punkcie: Wnioski teologiczne i etyczne.

Kontekst i kontekstualizacja — definicje

Kontekst: zbiór wszystkich czynników (językowych i kulturowych) warunkujących rozumienie każdego z nich z osobna i razem wziętych — w konkretnej sytuacji.

Proces rozumienia tekstu przedstawia sobą egzegetyczne koło: każdy czynnik warunkuje zrozumienie ich wzajemnego związku, a wzajemny ich związek, na szerszym tle kulturowym, w miarę pojawiających się informacji i zdolności do ich przyswojenia, warunkuje bliższe rozumienie każdego czynnika.

Kontekstualizacja: proces przekładu elementów tworzących jeden kontekst na odpowiadające mu elementy tworzące inny. Formą kontekstualizacji jest wyłuskiwanie z dokumentów biblijnych, powstałych w określonym osadzeniu w życiu — literatura ma na to określenie Sitz in Leben — nieprzemijalnej zasady wytyczającej kierunek, a nie ograniczającej zakres.

Przykłady kontekstualizacji:

dawniejsze przykrywanie głów przez kobiety — współczesna obrączka na prawym palcu w społeczeństwie polskim, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn.
dawniejsze wino i chleb przy Wieczerzy Pańskiej — współczesne bułki i sok w środowiskach byłych alkoholików;
dawniejsze niewolnictwo — współczesne stosunki pracy najemnej.
dawniejsze posłuszeństwo cesarzowie — współczesne posłuszeństwo mechanizmom demokracji.

Kontekstualizacja może obejmować:

wyrażenia-pojęcia, np.: miasto Boże, tj. wielkie miasto, ważne dla Boga, płomień PANA, tj. ogromny, nieugadzony ogień;
idiomy, np.: wybij kobiety, dzieci i starców, wyłup sobie oko (por. Mt 5:27-30);
figury stylistyczne, np.: metonimia (zamiennia), np. grzech — ofiara za grzech, synekdocha (ogarnienie), np.: woda — opamiętanie i chrzest, hiperbola (przesadnia), np.: tysiąc wzgórz — 1001 drobiazgów.

Między egzegezą a teologią

Egzegeza, ze swoim zbiorem proponowanych znaczeń,[18] dostarcza nam czegoś w rodzaju: Literatura i uwagi do wersetów..., wydanych przez EIB. Egzegeta powinien je zachować na przyszłość. Mogą okazać się bardzo przydatne i w kontekście przyszłych odkryć nabrać innego znaczenia lub ulec reinterpretacji.

Czerpiąc z takiego czy innego zbioru proponowanych znaczeń buduje swoje gmachy teologia w różny sposób, to znaczy, na przykład, inaczej teologia SP, inaczej NP, inaczej teologia historyczna, inaczej systematyczna.

Teologia, jako taka, może być pojmowana co najmniej dwojako:

jako nauka o Bogu w Jezusie Chrystusie jako zdarzeniu (l. zjawisku) w rzeczywistości ludzkiej;
jako nauka o Piśmie Świętym, jego znaczeniu i miejscu w rzeczywistości ludzkiej.[19]

Teologia, stosując zasady hermeneutyczne uwarunkowane poziomem rozwoju nauki, trendami społecznymi, klimatem filozoficznym, buduje system zaspakajający uwarunkowane kulturowo zainteresowania.[20]

Nigdy wcześniej w dziejach nie byliśmy świadkami tak szybkich zmian w nauce, technologii i kulturze, a zatem to uwarunkowanie nie było tak wyraźnie widoczne.

Między egzegezą a teologią mamy zatem do czynienia z szeregiem procesów czyniących nasze poznanie poznaniem zapośredniczonym. Dokonuje się pewnego rodzaju dekonstrukcja, pojmowana jako proces polegający na oderwaniu jednostki literackiej od kultury, która ją wydała, i uczynienie z niego zjawiska samodzielnego, rozumianego w innym kręgu.

Dr Piotr Zaremba

Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk, odtwarzanie lub przetwarzanie całości lub fragmentów tekstu w mediach każdego rodzaju wymaga pisemnego zezwolenia Ewangelicznego Instytutu Biblijnego. Wszelkie próby współpracy są jak najmilej widziane.

Tekst pochodzi z podręcznika „Wybrane zagadnienia biblistyki” autorstwa Piotra Zaremby

[1] W ramach tekstu Starego Przemierza występuje kilka tradycji tekstowych: masorecka, samarytańska, qumrańska i tradycja Septuaginty. Wszystkie te tradycje zostały ujęte w SNPD.

[2] Masora, ‏מסורה‎, to uwagi dotyczące poprawnej wymowy, korekty ewentualnych błędów, oznaczenia szczególnych i rzadkich form, a nawet prostą statystykę występowania na marginesie tekstu biblijnego.

[3] Kolekcjoner manuskryptów, Karaim Abraham Firkowicz (l. Firkovich) nie pozostawił informacji o tym, gdzie go zakupił. W 1838 r. został on przywiedziony do Odessy, a w 1863 do Petersburga.

[4] http://biblista.pl/ukryte/czytelnia-biblijna/2583-kilka-sow-o-krytyce-tekstu-i-zwojach-znad-morza-martwego.html.

[5] https://en.wikipedia.org/wiki/Novum_Instrumentum_omne.

[6] Combs W. W., Erasmus and the textus receptus, DBSJ 1 (Spring 1996): 45.

[7] https://en.wikipedia.org/wiki/Textus_Receptus#cite_ref-W._Combs,_1996_6-0.

[8] The Greek New Testament according to the Majority Text, Red. Hodges Z.C., A.L. Farstad. 1985. wyd. 2. Nashville, Atlanta, London, Vancouver: Thomas Nelson Publishers.

[9] Jonge H. J. de. 1980. Erasmus and the Comma Johanneum, Ephemerides Theologicae Lovanienses: 385; Archived 2014-09-03 at the Wayback Machine.

[10] https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_New_Testament_papyri.

[11] Kenyon, F. G. 1912. Handbook to the Textual Criticism of the New Testament, London: MacMillan: 129.

[12] Gregory C. R. 1908. Die griechischen Handschriften des Neuen Testamenti, Lipsk: 44.

[13] Wettstein, J. J. 1751. Novum Testamentum Graecum editionis receptae cum lectionibus variantibus codicum manuscripts. Amsterdam: Ex Officina Dommeriana: 8-41.

[14] Gregory C. R. 1908. Die griechischen Handschriften des Neuen Testamenti, Lipsk: 44.

[15] „Liste Handschriften”. Münster: Institute for New Testament Textual Research. Retrieved 16 November 2010.

[16] Zob. Traktaty: Zaremba P. 2019. Droga duchowego życia. Poznań: EIB.

[17] Przykłady: (1) Autorzy biblijni przedstawiają świat w perspektywie geocentrycznej (Ps 19:7); (2) Autorzy biblijni przedstawiają firmament jako przedmiot stały (Ps 19:2, 5); (2) Autorzy biblijni traktują nazwy stanowisk urzędników asyryjski jako imiona własne lub my to tak odczytujemy (2Krl 18:13-18).

[18] Zob. wiersz 7 w tabeli: Proces egzegetyczny (Program 13).

[19] Zob. na przykład W. Grudem.

[20] Zob. Ramm, a co do systemów, np.: Kalwin, Tillich.

strona: 1 2

Wybrane zagadnienia biblistyki cd.

Hebrajskie i greckie teksty wyjściowe do przekładu Starego i Nowego Przymierza

​

​

Egzegeza a hermeneutyka