Wybrane zagadnienia biblistyki

Dr Piotr Zaremba

Tekst jest objęty prawem autorskim i przeznaczony wyłącznie dla studentów Stołecznego Instytutu Biblijnego. Jego powielanie lub rozpowszechnianie stanowi złamanie prawa.

Biblia, czyli Pisma Święte Starego i Nowego Przymierza

Pismo Święte to zasadniczo Pisma Święte — te Biblia, a nie ta Biblia — zbiór ksiąg lub jednostek literackich, które nie wybrały się same, ale które z różnych powodów zostały wybrane i uznane za święte, to znaczy — mając na uwadze zarówno hebrajskie, jak i greckie znaczenie słowa święte, ἅγιαι — szczególne.

Te Pisma Święte łączone są w przez chrześcijan w dwie części: Stare i Nowe Przymierze lub Stary i Nowy Testament.

Stare Przymierze, lub Biblia hebrajska (BH), czyli zbiór 39 ksiąg napisanych pierwotnie po hebrajsku, to biblioteka Pism Świętych, która poszerzała zbiór swoich ksiąg na przestrzeni ok. 1200 lat,[1] wliczając w to częściowo tradycję ustną — częściowo, bo trudno stwierdzić jej wiek. O tym poszerzaniu się zbioru Pism Świętych świadczą przybliżone daty powstania poszczególnych Pism,[2] ich język i historia redakcji, a także stosunek do nich w kręgu kultury hebrajskiej. Świadczy też o tym choćby składający się tylko z Pięcioksięgu zbiór Pism Świętych Samarytan.

Nowe Przymierze, czyli zbiór 27 ksiąg napisanych pierwotnie po grecku, to również biblioteka Pism Świętych, która poszerzała zbiór swoich ksiąg na przestrzeni ok. 60 lat, wliczając w to ok. 20 lat tradycji ustnej. O tym poszerzaniu się zbioru Pism Świętych świadczą przybliżone daty powstania poszczególnych Pism, ich historia redakcji, a także stosunek do nich w kręgu wczesnego kościoła, dzieje którego zaświadczają różne próby ustalenia zbioru tych ksiąg.

Jak doszło do powstania Pism Świętych?

Jak doszło do powstania Pism Świętych i w jaki sposób ich zbiór zaświadczony w Piśmie Świętym Starego i Nowego Przymierza powiększał liczbę swoich ksiąg?

W największym skrócie, na podstawie treści tych ksiąg i stanu, w którym zachowały się one do naszych czasów, można powiedzieć, że ich początku w bezpośredni lub pośredni sposób należy szukać w zdarzeniu. Otóż dzieje człowieka nie są serią niepowiązanych przypadków, ale rozwijaniem się planu Stwórcy świata — i Stwórcy człowieka. Człowiek to dostrzega i jest tym żywo zainteresowany. Bóg zaś, w ramach tego planu, wkracza w życie człowieka, a kiedy to czyni, dochodzi do zdarzenia — i Pisma Święte są zapisem tych zdarzeń lub spraw blisko z nimi związanych. Człowiek to dostrzega, jest tym żywo zainteresowany i w jakiś sposób usiłuje wybrać te jednostki literackie lub księgi, w których treść i sens zdarzeń wyczuwa najwyraźniej.

Księgi te zatem, choć z jednej strony, nie wybrały się same, będąc tym, czym są, od zawsze polecały się same, i w tym autopolecaniu się były zauważane i z różnych powodów uznawane za święte, to jest — mając na uwadze zarówno hebrajskie, jak i greckie znaczenie słowa święte, ἅγιαι — szczególne.

„Mechanizmy” ich powstawania opisane są w samych Pismach Świętych Starego i Nowego Przymierza (SNP).

Na podobne „mechanizmy” naprowadza obserwacja zachowanych manuskryptów (dokumentów ręcznie spisanych). Im starsze tym bardziej zróżnicowane, zob. 4QXIIa, 4QXIIb.[3] Być może dlatego, że myśl ludzka ciążyła nie ku nim samym, lecz ku zdarzeniu.

Jako wzorcem można posłużyć się analogią ze świata muzyki. Skomponowany utwór jest tym, czym jest, od początku swego skomponowania. Jeśli jednak jego słuchacze wyczują, że jest on świadectwem objawienia się czyjegoś geniuszu, to dołączą go do zbioru dzieł sztuki, a gdy ten zbiór powiększy się, mogą zechcieć go, według obranych kryteriów, katalogować. W tym zakresie nic nie zmieniło się od wieków.

Kto jest autorem Pism Świętych?

Z powyższych schematów wyłania się odpowiedź na pytanie o to, kto jest autorem Pism Świętych? Wyraźnie widać, że to nie jest takie jednoznaczne.

Za autora można uznać sprawcę zdarzenia, jako tego który dał powód do spisania dokumentu.
Za autora można też uznać świadka głoszonej wieści, autora dokumentu lub redaktora wcześniej zbadanych dokumentów.
W przypadku ksiąg mądrościowych i dydaktycznych za autora można uznać analityka zasłyszanych świadectw lub zbadanych dokumentów.

Z tego powodu Pisma Święte mogą być określane w różny sposób, w zależności od tego, który element autorstwa zostanie przez określającego obrany za najważniejszy; mogą być zatem określane Słowem Boga, pismami proroków, świadectwami apostołów. Jeśli zastanowić się głębiej, i wziąć pod uwagę poświadczone w Pismach Świętych procesy powstania świadectw ustnych i dokumentów pisanych, nie ma sprzeczności między twierdzeniem, że Pisma Święte są Słowem Boga, a twierdzeniem, że w Pismach Świętych są Słowo Boga.

W istocie rzeczy natomiast Słowem Boga jest zdarzenie, a w tych ramach to najważniejsze Zdarzenie, którym jest Jezus Chrystus. On jest w najprawdziwszym sensie Autorem Pism Świętych, bo sam je uosabia, sam jako Słowo, przez Ducha Świętego w nas wkracza, sam sprawia, że je we właściwy sposób je pojmujemy i sam czyni nas częścią nowej ludzkości.

W dzisiejszej sytuacji, gdy jako kaznodzieje czy świadkowie dzielimy się słowem, wtedy nie jest ono sianiem propagandy, gdy jest działaniem samego Boga w Chrystusie Jezusie i przez Ducha Świętego.

Autorstwo Pism Świętych a język opisu zdarzenia

Z autorstwem Biblii nierozerwalnie łączy się sprawa języka. Między rzeczywistością bowiem a naszym jej poznaniem rozciąga się gęsta sfera bodźców i procesów poznania. Trzeba sobie jasno powiedzieć, że jak dotychczas nie ma całkowitej pewności, co poznajemy? Czy poznajemy rzeczywistość? Czy poznajemy doniesienia naszych zmysłów i procesów poznawczych na jej temat? O wiele pewniejsze jest to poznajemy doniesienia naszych zmysłów.

Ta sfera bodźców i procesów poznania jest źródłem nieprzewidywalnych odkształceń rzeczywistości. Z niektórymi potrafimy się uporać, jak z „przemieszczonym” ramieniem łyżeczki na granicy wyznaczonej przez powierzchnię wody. Ale nie wiemy, ile jest jeszcze odkształceń rzeczywistości, których istnienia nie jesteśmy nawet świadomi. Rozwój wiedzy sugeruje nam, że może ich być bardzo dużo.

Do tej sfery bodźców i procesów poznania należy również język. Język mówiony, migany, rysowany i pisany jest czymś, co ogranicza nawet samego Boga. W zależności bowiem od języka, w którym się do nas zwraca samoogranicza się to jego natury. Nie może powiedzieć więcej niż pozwala na to wybrany przez Niego język i nie może być zrozumiany przez nikogo, kto wybranego przez Niego języka nie rozumie.

Zwrócenie uwagi na język jest o tyle ważne, że twierdzeniom sformułowanym w określonym języku przypisujemy wartość prawdy lub fałszu. Zapominamy, że prawda jest zamienna z bytem, że jest nią to, co jest — verum est id, quod est — i skupiamy się na tym, że jest zgodna z definicją — verum est adaequatio rei ad intellectum. W ograniczonym zakresie i w przypadku prostych zdań może tak być. W większości jednak nasze twierdzenia są przybliżeniami prawdy zależnymi od natury języka i kultury.

Ograniczoność języka odciska swoje piętno na Pismach Świętych. Dlatego musimy z wielką uwagą podchodzić do twierdzeń na jego temat, które dotykają takich spraw jak: nieomylność, bezbłędność czy natchnienie werbalne. W takich przypadkach warto uściślić przede wszystkim to, co mamy na myśli, gdy dopytujemy o te pojęcia albo sporzymy się o nie.

Czy więc w Pismach Świętych nie wszystko jest prawdziwe?

Biorąc pod uwagę to, co powiedzieliśmy o języku i jego przypadłościach, będziemy bliżsi rzeczywistości, jeśli powiemy, że:

nie wszystko w Pismach Świętych jest zrozumiałe i…
wszystko w Pismach Świętych należy przede wszystkim to tego stadium rozwoju kultury, w którym powstały wchodzące w jego skład jednostki tekstowe.

Przykłady tego zostały zaznaczone w przypisach do przekładu dosłownego EIB. Na przykład 2Krn 1:6 i 14:8.

Co więc w Pismach Świętych jest aktualne na dziś?

Skoro wszystko w Pismach Świętych należy przede wszystkim to tego stadium rozwoju kultury, w którym powstały wchodzące w jego skład jednostki literackie, to pojawia się pytanie: Co więc w Pismach Świętych jest aktualne na dziś?

Na dziś aktualne są:

uniwersalne wzorce;
niewypełnione proroctwa;
odpowiadające naturze rzeczy instrukcje.

Warto, w związku z wymienionymi punktami, uściślić, co mamy na myśli mówiąc o wzorcach i powiązać je z przykazaniami, które nie zostały wymienione w powyższych trzech punktach.

Wzorzec rozumiemy w tych rozważaniach jako zespół cech określających dany model, typ, paradygmat,[4] ideał lub ogólną zasadę.

Przykazanie rozumiemy jako zespół takich a nie innych czynności lub porządków działania, których zadaniem jest wdrażać wzorce w sferę, której dotyczą, lub określać, w jakich okolicznościach ich wdrożenie zostało zadawalająco spełnione.

Wzorce nie są przykazaniami a przykazania wzorcami, podobnie jak szkic architektoniczny nie jest projektem wykonawczym, choć oba są nieodzowne i potrzebują siebie nawzajem w jednakowym stopniu.

Natchnienie Biblii

W tym kontekście warto dotknąć sprawy natchnienia Biblii, zwłaszcza że łączy się je z nieomylnością i bezbłędnością szczególnie określonego zbioru, składu lub kanonu Pism Świętych. To połączenie jest wyraźne, jeśli natchnienie łączymy z dokumentami pisanymi. Jeśli łączymy je ze zdarzeniem, to ten związek jest luźniejszy.

Sprawę natchnienia można ująć w akrostych: NieWąTP, w którym znaczenie mają tylko wielkie litery.

Otóż Natchnienie jest:

Nie Werbalne, bo dokumenty biblijne są świadectwem zróżnicowania ortografii i treści;
Nie Tekstowe, bo księgi biblijne zaświadczają te same fragmenty, lecz różnej długości;

Lecz natchnienie jest:

P! — Natchnienie łączy się z Przesłaniem:

Natchnienie to moc sprawcza przesłania, które w zetknięciu z wiarą nowy byt w nas odsłania

Dobrą ilustracją tej sprawy jest zjawisko kiełkowania ziarna przechowywanego w spichlerzu, w odpowiednich warunkach, nawet przez dłuższy czas. Gdy padnie na właściwy grunt — kiełkuje. Podobnie, gdy świadectwa Pism Świętych padną na grunt wiary kiełkują — i dochodzi do drugiego intersubiektywnego zjawiska. Wcześniej mówiłem o zmartwychwstaniu. Teraz powiem o przemianie człowieka. Jezus Chrystus nie tylko niezaprzeczalnie zmartwychwstał, ale równie niezaprzeczalnie działa tu i teraz — czyni nowymi ludźmi tych, którzy pozwalają, by świadectwa Pism Świętych o Nim padły na grunt ich wiary.

Wyjątkowość Pism Świętych

Z natchnieniem Pism Świętych łączy się ich wyjątkowość:

Są to jedyne księgi, których przesłanie, przyjęte wiarą, odradza.
Są to jedyne księgi, które czyta się obecności ich Autora — Sprawcy zdarzenia.

Poza tym posiadają one ogromną wartość jako świadectwo swoich czasów, w tych obszarach poznania i doświadczenia, których swoją treścią dotykają — i powinny być rozumiana przede wszystkim w kontekście czasów, które ją wydały wraz z pozostałymi świadectwami tych czasów, a nie w oderwaniu od nich.

Rola Pism Świętych w naszym życiu może być porównana do roli książki kucharskiej. Książki kucharskiej nie pisze się dla jej czytania, lecz dla przygotowywania według niej posiłków. Pisma Święte podobnie, nie powstały dla samych siebie. Mamy je po to, by według zawartych w niej wskazań przyrządzić sobie smaczne życie: wieczne, wolne, twórcze, zaprawione miłością.

Pisma Święte są instrukcją. Instrukcją obsługi. Instrukcją obsługi nowego życia.

Kanon: skład Pism Świętych egzegety

Przedmiotem rozważań tego rozdziału jest kanon, czyli skład ksiąg Starego Przymierza (SP) i Nowego Przymierza (NP).[5]

Do sprawy kanonu można podchodzić z dwóch punktów widzenia:

z punktu widzenia egzegezy i…
z punktu widzenia teologii.

Z punktu widzenia egzegezy kanon jest wytyczną porządkującą zakres pracy egzegety dociekającego treści zdarzenia — jest zdarzeniocentryczny.

Z punktu widzenia teologii, kanon jest ściśle określonym zbiorem wiadomości budującym i uzasadniającym treść jej dogmatów oraz wynikające z nich zastosowania — jest systemocentryczny.

Nasze rozważania prezentują podejście właściwe dla pierwszego punktu widzenia, punktu widzenia egzegezy. Wynika to z tego, że:

Opiera się ono na znanych nam powszechnie dostępnych dokumentach biblijnych i jest sprawą otwartą;
Nie opiera się na sprawach wyznaniowych i nie jest sprawą sporną;
Nie wzbudza wyznaniowych kontrowersji.

Pięć głównych kanonów Pism Świętych

Z punktu widzenia teologii znanych jest pięć głównych kanonów Pism Świętych:

Kanon samarytański: Pięcioksiąg;
Kanon hebrajski (palestyński): Tanach (24 księgi);
Kanon Septuaginty: Tanach + księgi deuterokanoniczne i apokryficzne;
Kanon protestancki i ewangeliczny: Tanach + Nowe Przymierze;
Kanon katolicki, prawosławny i koptyjski: Tanach + Księgi deuterokanoniczne oraz apokryficzne w różnym sensie i składzie + Nowe Przymierze.

Kanon z egzegetycznego punktu widzenia

W rozważaniach na temat kanonu, z punktu widzenia egzegetycznego, ważne są spostrzeżenia, które można zebrać choćby w osiem punktów:

Tworzenie się kanonu Starego Przymierza i tworzenie się kanonu Nowego Przymierza (SNP) to dwa powiązane ze sobą, ale odrębne procesy historyczne — i można je rozpatrywać oddzielnie, choć większy sens ma rozpatrywanie ich łącznie.
Żadna Księga SNP nie zawiera normatywnego spisu ksiąg, które mają do niego należeć. Ksiąg tych nie wskazuje z inspiracji Bożej żaden wzmiankowany w nim prorok, kapłan, król, apostoł ani nawet Jezus Chrystus. Spis ten, a jak rzeczywistość dowodzi — spisy, są dziełem ludzkim, kościelnym, wyznaniowym, z całym dziedzictwem wplątanych w to ludzkich przypadłości.
Tematyka ksiąg włączanych przez różne wyznania do kanonu Pism Świętych jest na tyle szeroka, a ich treść na tyle wyjątkowa, że da się znaleźć uzasadnienie dla każdego z istniejących obecnie wyznaniowych rozstrzygnięć; jeśli chodzi o wyznania określane lub określające się jako chrześcijańskie, żadne z nich, mimo przyjmowania różnych składów ksiąg kanonicznych, i różnej zawartości poszczególnych ksiąg, nie przeczy wyjątkowej roli Jezusa Chrystusa w dziele zbawienia.
Ogólnie rzecz biorąc, podział jednostek literackich okresu SNP na protokanoniczne, deuterokanoniczne i apokryficzne jest logiczny i niesprzeczny ze zdrowym rozsądkiem.
Przy kopiowaniu ksiąg SNP daje o sobie znać dbałość skrybów o dokładność, przynajmniej warunkowaną kulturowo, nie ustrzeżono się jednak przy tym właściwych naturze ludzkiej potknięć, które w zależności od przyjętych kryteriów logicznych lub ideologicznych można szeregować albo jako błędy albo jako normalne zjawiska skrybiczne. Obserwacja ta może nasunąć uzasadniony wniosek, że kopiowania tego dokonali oddani sprawie ludzie, ale nie było ono wynikiem cudu, jeśli cud pojmować jako działanie Boga skutkujące dziełem pozbawionym ludzkich przypadłości.
Z punktu widzenia wypowiedzi Pana Jezusa Chrystusa przytaczanych przez autorów NP za księgi szczególne wystarczy uznawać te księgi okresu SP, które Go w jakiś sposób zapowiadają i te księgi okresu NP, które Go poświadczają jako postać historyczną i podstawę ludzkiego nowego bytu, weryfikowanego codziennym doświadczaniem relacji z Bogiem. Pozostałe księgi kanoniczne, deuterokanoniczne i apokryficzne można traktować jako przydatne dla poznania kultury okresów, które je wydały, bo rzeczywiście takie są.
Egzegeta SNP z uwagą odnosi się do każdego zabytku materialnego okresu SNP, bo każdy z nich wzbogaca jego poznanie tego okresu.
W pracy egzegetycznej sprawę kanonu należy traktować jako czynnik porządkujący rozważania i szczegółowo zaznaczać podstawę wysuwanych twierdzeń lub wysnuwanych wniosków tak, by dla wszystkich chcących je zweryfikować oczywisty był punkt widzenia egzegety i rodzaj wykorzystanej literatury — protokanonicznej, deuterokanonicznej, apokryficznej, czy pochodzącej z jakiejkolwiek innego źródła.

Autonomia człowieka w sprawie podejścia do kanonu

Sprawa przyjęcia jednego z dwóch punków widzenia, egzegetycznego lub teologicznego, albo zajęcie innego stanowiska jest sprawą indywidualnych przekonań i odwagi i nie łączy się z żadnym ograniczeniem ze strony samych Pism Świętych.

Kanon w takim czy innym ujęciu spełnia ważną rolę porządkującą.

Język i kultura Pism Świętych

Język i kultura

Język to system znaków dźwiękowych i, wtórnie, pisanych, służących porozumiewaniu się.

Kultura to — od łac. cz colere, czyli: uprawiać, i rz cultus agri, czyli: uprawa roli — termin przyjęty na określenie całokształtu duchowego i materialnego dorobku określonej społeczności ludzkiej. Gdy mowa o dorobku duchowym, chodzi o światopogląd oraz ukształtowane, a nie biologicznie odziedziczone, wzorce myślenia i zachowania. Słowo kultura bywa rozumiane jako synonim słowa cywilizacja.

Zestawienie tych dwóch sfer zaraz na wstępie powinno nam uświadomić wzajemny związek języka i kultury. Bo choć mówimy: „języka i kultury”, powinniśmy być świadomi, że język jest szczególną jej częścią. Z jednej strony język jest czynnikiem kształtującym rozwój kultury, a z drugiej strony jest on jej pochodną.

Język hebrajski

Język dokumentów biblijnych zwany jest językiem hebrajskim biblijnym lub starohebrajskim, w którym wyróżnia się etap starszy, tzw. okres Pierwszej Świątyni, sięgający do mniej więcej 500 r. p. Chr.. oraz etap późniejszy, reprezentowany przez księgi napisane po niewoli babilońskiej. W niektórych z tych ksiąg (np. Księgi: Kaznodziei i Syracha) wyraźne są już ślady języka pobiblijnego, zwanego też średniohebrajskim, a nawet języka Miszny, czyli nowohebrajskiego.[6]

Cechy charakterystyczne języka hebrajskiego:

Język hebrajski zapisywany jest językiem spółgłoskowym. Rodzi to trudności w jego czytaniu i wieloznaczności w rozumieniu.
Język hebrajski odzwierciedla czasy, w których zainteresowanie budził aspekt czasownika — dokonany lub niedokonany — a nie czas czynności, czyli przeszłość, teraźniejszość czy przyszłość, który wnioskowany był z aspektu czasownika. Cecha ta daje o sobie znać, a także daje się we znaki na przykład przy tłumaczeniu Psalmów.
W języku hebrajskim występuje wiele zdań nominalnych, tj. nie mających czasownika i przez to niemożliwych do umieszczenia w czasie.
Język hebrajski charakteryzuje skąpość pojęć abstrakcyjnych, które mogą być wyrażane liczbą mnogą
Język hebrajski, być może ze względu na skąpość pojęć abstrakcyjnych, wykorzystuje idiomy, np.:
1. wszyscy sikający na ścianę to wszyscy mężczyźni niezależnie od wieku i statusu wiekowego lub społecznego,
2. zabijanie matki na dzieciach to wyraz najwyższego okrucieństwa wojennego,
3. wycinanie kobiet, dzieci i starców to także uroczysta deklaracja lojalności względem Boga (por. Mt 5:30),
4. przekleństwo jest w nim aspektem świętości, nieczystość jest w nich aspektem nietykalności.

Idiomy są dość szczegółowo zaznaczanie w SNPD.

Język hebrajski jest językiem metonimicznym, tzn. jedno słowo może oznaczać pojęcia nawet sobie przeciwstawne tylko dlatego, że należące do jednej sfery doświadczenia, np. grzech może oznaczać też ofiarę za grzech.
Język hebrajski jest językiem obrazowym, który jest wyrazem kultury wyjaśniania trudniejszych kwestii na przykładach lub w ramach narracji, a nie za pomocą definicji. Przykładem mogą być pierwsze rozdziały Księgi Rodzaju, które współcześnie kala się być może wciskaniem ich w ramy historyczne lub naukowe.

Język aramejski

Językiem aramejskim imperialnym (lub oficjalnym, standardowym, funkcjonującym w okresie 700-200 r. p. Chr.) spisane zostały następujące fragmenty Pism Świętych: Ezd 4:8-6:18; 7:12-26; Dn 2:4-7:28; Jr 10:11, „Tak mówcie o nich: Bogowie, którzy nie stworzyli niebios ani ziemi, ci znikną z ziemi i spod niebios” (‎כִּדְנָה תֵּאמְרוּן לְהוֹם אֱלָהַיָּא דִּי־שְׁמַיָּא וְאַרְקָא לָא עֲבַדוּ יֵאבַדוּ מֵאַרְעָא וּמִן־תְּחוֹת שְׁמַיָּא אֵלֶּה); Rdz 31:47 (dwa słowa: „kopiec świadectwa”, ‎יְגַר שָׂהֲדוּתָא).

Mimo jego znaczenia dla biblistyki, nie będziemy go szerzej omawiać głównie ze względu na ograniczony czas.

Język grecki

Język grecki, jak większość języków europejskich — w tym język polski — i niektóre języki azjatyckie, należy do rodziny języków indoeuropejskich. W dziejach języka greckiego wyróżniamy cztery okresy:[7]

grecki mykeński (XV-XIII w. p. Chr.), czyli język najstarszych zachowanych dokumentów greckich zapisywanych sylabicznym pismem linearnym typu B.[8]

Starogrecki (IX w. p. Chr. – VI w. po Chr.), który dzieli się na dwa podokresy:

przedklasyczny i klasyczny (IX-IV w. p. Chr.), kiedy to występowały dialekty:
1. jońsko-attycki; dialekt attycki nazywanym jest greką klasyczną.[9]
2. arkadyjsko-cypryjski;
3. eolski;
4. dorycko-północno-zachodni.
koine (ἡ κοινὴ διάλεκτος), czyli dialekt wspólny (IV w. p. Chr. – połowa VI w. po Chr.) grecki hellenistyczny, używany w imperium Aleksandra Wielkiego. Opierał się na dialekcie attyckim.

średniogrecki (VI w. po Chr. do XV w., do 1453 r., do upadku Konstantynopola)

3.nowogrecki (od 1453 r.)

Podane ramy czasowe są ważne, bo uświadamiają nam, że język grecki ma historię wciąż dłuższą niż język polski, i to 600 lat. To daje nam pewien pogląd na złożoność języka. Tak jak w języku polskim wiele słów na przestrzeni wieków nabrało innego znaczenia, tak też było w języku greckim — i na to należy zwracać uwagę, gdy poznajemy znaczenie słów na podstawie większych leksykonów. Znaczenie danego słowa w czasach Homera nie musi być identyczne jak w czasach Jezusa.

Nas interesuje język grecki koine. Cechowało go wzbogacone słownictwo i uproszczona gramatyka. Język grecki koine jest językiem dokumentów i okresu Nowego Przymierza.

Dla zobrazowania kulturowości języka koine warto zwrócić uwagę już choćby na alfabet grecki.

Alfabet grecki

Uważa się, że alfabet grecki rozwinął się na początku pierwszego tysiąclecia p. Chr. ze spółgłoskowego pisma fenickiego w system spółgłosek i samogłosek. Niewykluczone jednak, że alfabet grecki nie wywodzi się od alfabetu fenickiego, a jedynie ma z nim wspólnego przodka, którym mógł być jeden z alfabetów anatolijskich lub kananejskich. Alfabet ten początkowo składał się z wielkich liter, czyli pisano majuskułą.

Manuskrypty majuskułowe charakteryzują się tym, że wyrazy, zdania i paragrafy nie są oddzielone odstępami, brak w nich akcentów i znaków przestankowych — pisane są pismem ciągłym (tzw. scriptio continua). Małych liter, czyli minuskuły, zaczęto używać przy przepisywaniu ksiąg biblijnych w IX w. po Chr.

Septuaginta

Septuaginta (G) to pierwszy, powstający od III w. p. Chr., starożytny przekład BH na język grecki koine, (ἡ κοινὴ διάλεκτος), czyli dialekt wspólny (IV w. p. Chr. – połowa VI w. po Chr.) grecki hellenistyczny, używany w imperium Aleksandra Wielkiego. Opierał się na dialekcie attyckim. Początkowo G była przekładem Pięcioksięgu, następnie całej BH a w końcu zbiorem wszystkich ksiąg, przetłumaczonych z hebrajskiego i oryginalnie greckich, łączonych z religią i kulturą Żydów. Określenie Septuaginta zmieniało zatem na przestrzeni lat swoje znaczenie.

Septuaginta to dzieło, którego znaczenia nie sposób przecenić! Jej znaczenie wzrosło dzięki odkryciom znad Morza Martwego. Można je streścić w trzech punktach:

G, jako pisana językiem notowanym za pomocą spółgłosek i samogłosek doprecyzowuje w wielu przypadkach BH;
G, jeśli statystycznie sądzić po cytatach, była – w większym stopniu niż BH – Biblią chrześcijan;
Tekst G stanowi uzasadnienie dla niektórych stwierdzeń NP, zob. np. Rz 1:17.

SNPD zaznacza, czy cytaty w NP pochodzą z G czy z innego źródła.

Nietrudno zauważyć, że cechy charakterystyczne już tylko języków hebrajskiego i greckiego są ściśle powiązane z kulturą.

Kultura — okresu Nowego Przymierza

Gdy mówimy o kulturze, nie mamy na myśli jakiegoś jednego, jednorodnego tworu lub systemu. Oddziaływanie języków na siebie nawzajem, widoczne choćby w zapożyczeniach leksykalnych i składni, zdradza obszary wpływów kulturowych. Widoczne są one m.in. w takich sferach, jak:

religia, co widać w przejmowaniu, w sposób pozytywny lub polemiczny, zachowań religijnych, kultowych, kosmogonicznych, kosmologicznych, eschatologicznych, psychologicznych, soteriologicznych i eschatologicznych.

filozofia, co widać w przejmowaniu, w sposób również pozytywny lub polemiczny, filozofii życia, współżycia, pracy, handlu, wojny i rozrywki.
prawo, co widać w przejmowaniu, w sposób również pozytywny lub polemiczny, rozwiązań moralnych, prawnych i penitencjarnych.
sztuka wojskowa, co widać w stosowaniu podobnej broni i handlu bronią.
inżynieria, co widać w stosowaniu podobnych narzędzi, sprzętów, rozwiązań architektonicznych, budowlanych i technicznych.

Przejmowanie wpływów w sposób pozytywny jest równie ważne jak przyjmowanie ich w sposób negatywny, to jest odrzucanie ich lub modyfikowanie. Sposób pierwszy pozwala przyśpieszyć rozwój rodziny ludzkiej w niemal każdej dziedzinie, w tym religijnej, sposób drugi służy lepiej budowaniu tożsamości religijnej, społecznej lub narodowej.

Temat kultura ograniczymy w dalszych rozważaniach do greki koine i do kultury okresu Nowego Przymierza. To dlatego, że:

omówienie kultury całego okresu biblijnego wymagałoby osobnego potraktowania;
okres greki koine i kultury Nowego Przymierza jest dla nas, jako chrześcijan, istotniejszy.

Należy wciąż mieć w pamięci, że język jest szczególną częścią kultury. Z jednej strony język jest czynnikiem kształtującym rozwój kultury, a z drugiej strony jest on jej pochodną

Na język grecki koine wpłynęły inne języki, starsze niż on oraz jemu współczesne. Nie jest to niczym wyjątkowym. Języki wpływają na siebie również obecnie. Prawidłowość ta ma jednak związek z siłą przyciągania kultury. Im, z jakiegoś powodu, atrakcyjniejsza kultura, tym wyraźniejszy jej wpływ i szerszy zasięg oddziaływania. Współczesnym tego przykładem jest wyraźniejszy wpływ języka angielskiego na polski — i inne języki świata — niż języka polskiego na angielski, choć wpływy te są obustronne. Wpływ kultury nie ogranicza się jednak do języka. Obejmuje on wszystkie dziedziny życia. Kultura wpływa na odbiór wcześniejszych dokonań ludzkich, zmienia się pod ich wpływem i jako taka dyktuje zainteresowania skutkujące własnym dorobkiem.

W miarę upływu czasu i rozwoju kultury zmienia się odbiór wcześniejszego dorobku ludzkiego i dochodzi do jego reinterpretacji. Czynnikiem nie podlegającym reinterpretacji pozostają dobra materialne — znaczący też bywa ich brak — oraz zawarte w nich świadectwa o zdarzeniach.

Przykłady zróżnicowania w zainteresowaniach okresu NP i współczesnych

W czasowniku zainteresowanie kierowało się na czynnik sprawczy, a nie definiujący;
Kwestie niezrozumiałe wyjaśniano przykładami z życia, nie definicjami:
Interesowano się mocą nie mądrością;
Autorstwo pojmowano raczej ideowo niż osobowo;
Interesowano się archetypiczności a nie historycznością;
Interesowano się przyczynami, a nie mechanizmami;
Interesowano się zdarzeniem, a nie precyzją opisu;
Szukano spójności opisu ze zdarzeniem, a nie spójności z logiką;
Nie przejmowano się zróżnicowaniami opisów tych samych zdarzeń;
Pojmowano prawdę egzystencjalnie, a nie definicyjnie;
Autorytetu poszukiwano w zdolnościach sprawczych a nie w wykształceniu formalnym;
Mamy inne spojrzenie na nienaruszalność tekstu, nieomylność, ówczesny geocentryzm, ścisłość matematyczną, historyczną, naukową, mamy inne kryteria ważności (np. Gerizim górą najwyższą);
Dla nas prawdą jest zgodność, wówczas była nią powtarzalność lub trwałość.

Przykłady wkładu redakcyjnego

Liczenie doby;
Uaktualnianie nazewnictwa;
Dodawanie nowego materiału do materiału wcześniejszego.

Przykłady wpływu kultury na NP

Idiomy i hebraizmy w NP (np. na śmierć: 1J 5:16).
Przyjęcie terminów greckich dla doprecyzowania pojęć odnoszących się do życia duchowego człowieka (np. sumienie).
Samo spisanie NP po grecku.

ciąg dalszy str. 2

-----------------------------------------------------------------------------

[1] Podaje się też liczbę 1600 lat.

[2] Zob. tabele wstępne na początku każdej księgi w SNPD.

[3] Zaremba P. 2006. Koncepcyjność przekładu w Zwoju Proroków Mniejszych z Nachal Chewer, praca doktorska, Poznań: UAM: 236.

[4] Paradygmat, gr. παράδειγμα, to: wzorzec (model), idea, przykład, zob. Abr. W etyce ewangelickiej mówi się o paradygmatach, Benedyktowicz 1993: 125.

[5] Słowo kanon pochodzi od gr. κανών (kanon). Oznacza ono: (1) łodygę trzciny jako przyrząd pomiarowy, miarę; (2) w sensie przenośnym — zasadę postępowania (Ga 6:16; Flp 3:16). We wczesnym Kościele słowo kanon odnosiło się różnych wyznań wiary. W połowie IV w. zaczęto je stosować w odniesieniu do Biblii, tj. do składu lub listy ksiąg przyjętych i uznanych za natchnione należących do Pisma Świętego.

[6] Tyloch, W. 1985. Gramatyka języka hebrajskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: §3. 10.

[7] Szamocki G. 2004. Greka Nowego Testamentu. Intensywny kurs podstawowy. Peplin: Wydawnictwo Diecezji Peplińskiej „Bernardinum”: 13.

[8] https://pl.wikipedia.org/wiki/Pismo_linearne_B.

[9] Dialekt joński był językiem Homera i Hezjoda; attycki językiem tragików: Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, Platona, Arystotelesa, Demostenesa.

[10] W ramach tekstu Starego Przemierza występuje kilka tradycji tekstowych: masorecka, samarytańska, qumrańska i tradycja Septuaginty. Wszystkie te tradycje zostały ujęte w SNPD.

strony : 1 2